Uppsjávarfiskur

Útflutningsverðmæti uppsjávarafurða nam rétt rúmlega 46 milljörðum króna á árinu 2020 og dróst saman um 10% í krónum talið frá fyrra ári. Veruleg lækkun varð á gengi krónunnar undir lok fyrsta ársfjórðungs 2020 í kjölfar COVID-19 og var það að jafnaði um 10% veikara á árinu 2020 en árið 2019 gagnvart helstu viðskiptamyntum. Því varð samdrátturinn á tímabilinu talsvert meiri í útflutningsverðmæti uppsjávarafurða mælt í erlendri mynt, eða um 19%. Samdráttinn má að langmestu leyti rekja til samdráttar í útfluttu magni, en þar að auki lækkaði afurðaverð í erlendri mynt. Samdráttur í útfluttu magni skýrist að stærstum hluta af loðnubresti. Sem hlutfall af útflutningsverðmæti sjávarafurða í heild nam útflutningsverðmæti uppsjávarafurða rétt rúmlega 17%. Það hlutfall hefur aðeins einu sinni áður verið lægra á þessari öld, sem var árið 2009, áður en makríllinn fór að láta til sín taka. Vissulega skýrist lægri hlutdeild einnig af aflabrögðum í öðrum tegundahópum sjávarafurða og ber hér helst að nefna aukningu sem orðið hefur á þorski.

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Mun meiri sveiflur eru í útflutningi á uppsjávarafurðum en botnfiskafurðum, sem helgast af verulegum sveiflum í aflabrögðum á milli ára í einstaka tegundum uppsjávarfiska. Útflutningur á uppsjávarafurðum var 232 þúsund tonn á árinu 2020 og dróst saman um rúm 13 þúsund tonn frá fyrra ári. Jafngildir það rúmlega 16% samdrætti. Samdrátturinn á árinu skýrist af mestu leyti af loðnubresti. Vissulega varð loðnubrestur annað árið í röð, en sala loðnubirgða vóg nokkuð drjúgt í útflutningi á uppsjávarafurðum á árinu 2019. Að þessu sinni var þó ekki ýkja mikill munur á þeirri breytingu sem varð í tonnum talið á milli ára og útflutningsverðmætum í erlendri mynt (19%), en munurinn þarna á milli getur verið talsverður. Það er meðal annars vegna þess að það er ýmislegt annað sem ákvarðar útflutningsverðmæti uppsjávarafurða í erlendri mynt en magn, eins og verð afurða og samsetning tegunda í útflutningi. Líkt og með aðra tegundahópa sjávarafurða eru uppsjávarafurðir fjölbreyttar og misverðmætar og samsetning þeirra í útflutningi breytileg frá einu ári til annars. Að teknu tilliti til þessara þátta var samdráttur upp á tæp 17% að magni til. Vægi uppsjávarafurða í útflutningi á sjávarafurðum alls var rúm 39% árið 2020 og hefur hlutdeild þeirra ekki verið minni frá því í byrjun tíunda áratugar síðustu aldar. Það kemur einnig til af aflabrögðum í öðrum tegundahópum, eins og þorski.

Heimild: Hagstofa Íslands

Myndin hér að ofan sýnir hvernig samspil þriggja þátta hefur áhrif á útflutningsverðmæti uppsjávarafurða í krónum talið ár frá ári, það er magns, afurðaverðs og gengis krónunnar. Breyting á gengisvísitölu Seðlabankans er látin endurspegla gengisáhrifin á myndinni. Þegar gengisvísitalan hækkar er gengi krónunnar að veikjast gagnvart helstu viðskiptamyntum, en þegar vísitalan lækkar þá er gengi krónunnar að styrkjast. Á myndinni má jafnframt sjá hversu miklar sveiflur eru í útfluttu magni uppsjávarafurða, en sá liður hefur verið stærsti áhrifaþátturinn í breytingum á útflutningsverðmæti uppsjávarfurða frá einu ári til annars á þessari öld. Útflutningsverðmæti uppsjávarafurða á árinu 2020 dróst saman um 10% í krónum talið frá fyrra ári. Samdráttinn má að langmestu leyti rekja til tæplega 17% samdráttar í útfluttu magni, sem loðnubrestur skýrir að stærstum hluta. Einnig lækkaði afurðaverð um tæp 3% í erlendri mynt á milli ára. Á móti vóg 10% lækkun á gengi krónunnar og var því samdrátturinn í útflutningsverðmætum uppsjávarafurða í krónum talið nokkru minni en í erlendri mynt, eða um 10% á móti 19%.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Þær 4 tegundir uppsjávarfiska sem eru fyrirferðamestar í útflutningsverðmæti sjávarafurða eru síld, loðna, kolmunni og makríll. Vægi þeirra er þó afar mismunandi á milli ára og tímabila enda eru miklar sveiflur í aflabrögðum einstakra tegunda uppsjávarfiska. Makríllinn fór ekki að sjást almennilega í útflutningstölum fyrr en undir lok fyrsta áratugar, en hefur skilað hátt í þriðjungi útflutningstekna vegna uppsjávarafurða á öðrum áratugi. Kolmunninn hefur jafnframt verið fyrirferðameiri í útflutningstölum undanfarinna ára og hefur staðið undir um fimmtungi útflutningstekna af uppsjávarafurðum. Vægi þessara tveggja tegunda er því mun minna þegar talið er frá aldamótum. Vægi makríls hefur að jafnaði verið 17% miðað við verðmæti og kolmunna um 11%. Á þessari öld hefur loðnan vegið þyngst í útflutningi á uppsjávarafurðum, bæði hvað varðar verðmæti og magn. Miðað við verðmæti hafa loðnuafurðir vegið að jafnaði rúm 39% en rúm 35% miðað við magn. Loðnuafurðir eru mjög misverðmætar og skiptir miklu máli hversu stór hluti loðnu er unnin til manneldis eða fer í bræðslu, en nánari umfjöllun um vinnslu á uppsjávarafurðum má sjá undir annarri mynd hér fyrir neðan. Afleiðingar loðnubrests árin 2019 og 2020 blasa við, en þó var talsverð sala á loðnubirgðum á árinu 2019, sér í lagi á frystum loðnuhrognum, sem vóg nokkuð drjúgt í útflutningsverðmætum uppsjávarafurða á árinu. Birgðasalan var margfalt minni á árinu 2020, enda frystigeymslur að tæmast. Munaði því langmest um samdrátt í útflutningi á loðnuafurðum í þeim 19% samdrætti sem varð á milli áranna 2019 og 2020 í útflutningsverðmæti uppsjávarafurða í erlendri mynt. Þó varð samdráttur í sölu á öllum tegundum uppsjávarfiska á milli þessara ára, að síld undanskilinni. Síldin hefur vegið næstmest í útflutningi á uppsjávarafurðum á þessari öld, eða um tæplega þriðjung, bæði miðað við verðmæti og magn. Að lokum ber hér þó að nefna að útflutningstölur fyrir tiltekið ár endurspegla ekki að fullu það sem flutt var út á árinu. Hluti af afurðunum kann að hafa verið fluttur út fyrir einhverju síðan en tafir geta verið á gögnum. Slíkur tímamismunur er algengari vegna gagna um uppsjávarafurðir en aðrar sjávarafurðir.

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Myndin hér að ofan er eins byggð upp og myndin á undan, nema hér er útflutningur í tonnum í stað verðmæta. Þegar þessar tvær myndir eru bornar saman má sjá aðeins aðra þróun á vægi einstakra tegunda, sér í lagi loðnu. Vægi hennar í útflutningsverðmætum uppsjávarfurða á þessari öld hefur að jafnaði verið rúm 39%, en sé tekið mið af tonnum hefur hún vegið 35%. Munurinn þarna á milli er oftast talsvert meiri þegar litið er á stök ár, enda eru loðnuafurðir misverðmætar. Þar skiptir sköpum hversu stór hluti af loðnu er unninn til manneldis eða fer í bræðslu. Á árinu 2019 vógu loðnuafurðir rúmlega 16% miðað við verðmæti uppsjávarafurða en tæplega 7% miðað við útflutt magn, enda var yfir 85% afurðanna fryst loðnuhrogn sem er afar verðmæt afurð. Nánar um vinnslu má sjá á næstu mynd. Síldin hefur vegið næstmest í útflutningi á uppsjávarafurðum á þessari öld, eða um rúm 32%. Makríllinn hefur á sama tíma vegið um 17% af útflutningi, en þar er mikill munur eftir tímabilum. Á fyrsta áratug var hann vart sjáanlegur, eða ekki fyrr en undir lok áratugarins og nam þá að jafnaði rúmum 2% í útflutningi á uppsjávarafurðum á tímabilinu. Á öðrum áratug hefur hann á hinn bóginn vegið rúm 31% að jafnaði. Kolmunninn hefur svo vegið að jafnaði um 12% af útflutningi það sem af er þessari öld, en rúm 23% að jafnaði á allra síðustu árum.

Heimild: Hagstofa Íslands

Miklar sveiflur í aflabrögðum einstakra tegunda uppsjávarfiska koma vel í ljós þegar litið er á útflutningsverðmæti þeirra eftir vinnsluaðferðum. Fiskimjöl og lýsi hefur vegið mest á þessari öld, eða um 45% í útflutningsverðmætum uppsjávarafurða. Það var þó mun fyrirferðameira á fyrsta áratugnum en öðrum, eða um rúm 53% á móti 36% í útflutningsverðmætum. Fiskimjöl er aðallega unnið úr þremur tegundum, síld, loðnu og kolmunna, en síðastnefnda tegundin hefur verið fyrirferðamest í fiskimjöli á undanförnum árum. Það lýsi sem unnið er úr uppsjávartegundum er úr síld og loðnu. Heilfrystur uppsjávarfiskur hefur vegið næstmest í útflutningsverðmætum uppsjávarafurða eftir vinnsluaðferð á þessari öld, eða um 23% að jafnaði. Sjá má að þessi tegund vinnslu er margfalt fyrirferðarmeiri á öðrum áratug en fyrsta, eða um 36% á móti 10%. Þessa þróun má rekja til makríls sem fór vart að sjást í útflutningstölum fyrr en undir lok fyrsta áratugar, en hann vóg um 75% í útflutningsverðmætum heilfrysts uppsjávarfisks á öðrum áratugi. Loðnan hefur vegið næstmest í heilfrystum fiski, eða um 14% og síldin þar á eftir, um 10%. Önnur frysting er svo númer þrjú í röðinni í vægi uppsjávarfisk eftir vinnslu. Hefur vægi annarrar frystingar verið rúm 13% af útflutningsverðmætum uppsjávarafurða eftir vinnslu, en þar er síldin langfyrirferðarmesta tegundin undir. Á öðrum áratugnum var vægi hennar að jafnaði 85%. Að endingu má nefna fryst loðnuhrogn, en þau hafa vegið rúm 10% í útflutningsverðmætum uppsjávarafurða á þessari öld. Jafnframt má sjá að af einstaka vinnsluaðferðum í uppsjávarfiski, munaði mest um fryst loðnuhrogn í þeim samdrætti sem varð í útflutningstekjum af uppsjávarafurðum á árinu 2020 frá fyrra ári.

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Uppsjávarafurðir eru fjölbreyttar, bæði hvað varðar tegundir og vinnslu. Markaðir með uppsjávarafurðir eru því margir og ólíkir, sem er mikilvægt. Þegar illa árar í einu landi, vegna efnahagslegra eða pólitískra þrenginga, er hægara um vik að bregðast við og leita annað. Þó er vissulega ekki alltaf um fullkomna staðkvæmd að ræða, samanber afleiðingar af viðskiptabanni Rússa sem sett var á árið 2015 og enn er við lýði. Afleiðingar þess blasa við á myndinni. Á árunum 2009 til 2015 var um fimmtungur gjaldeyristekna af uppsjávarafurðum, sem var að stórum hluta frosinn makríll, vegna útflutnings til Rússlands. Vissulega fundust nýir markaðir fyrir afurðirnar sem þangað voru fluttar, en þó var ekki um fullkomin skipti að ræða þar sem almennt fékkst hærra verð fyrir afurðirnar í Rússlandi. Á þessari öld hafa 85% af verðmæti útfluttra uppsjávarafurða farið til Evrópulanda. Noregur er stærsta viðskiptaland Íslendinga fyrir uppsjávarafurðir og hefur hlutdeild þess, miðað við útflutningsverðmæti afurðanna, verið rúm 23% á þessari öld. Þau viðskipti eru að langstærstum hluta með fiskimjöl og lýsi, enda er Noregur ein öflugasta fiskeldisþjóð heims. Hlutdeild aðildarríkja ESB hefur að jafnaði verið rúm 37% á öldinni. Bretland er þar ekki meðtalið enda hefur það nú yfirgefið ESB. Um fjórðungur af verðmætum uppsjávarfurða, sem fluttar eru til ESB ríkja, fer til Litháens. Danmörk og Pólland koma þar á eftir, en samanlögð hlutdeild þessara þriggja landa hefur verið um 60% af þeim útflutningstekjum sem koma frá ESB fyrir uppsjávarafurðir. Hlutdeild annarra Evrópulanda hefur svo að jafnaði verið 15% á þessari öld. Þar er Bretlands stærst, svo Úkraína og Hvíta Rússland. Síðastnefnda landið hefur verið nokkuð fyrirferðamikið frá viðskiptabanni Rússa. Hlutdeild Asíulanda í útflutningsverðmætum uppsjávarafurða hefur að jafnaði verið um 9% frá aldamótum. Sá markaður hefur stækkað talsvert undanfarinn áratug, sér í lagi útflutningur til Kína en einnig til Japans. Loðnubrestur setti þó talsvert strik í reikninginn varðandi útflutning á uppsjávarafurðum til Asíu árin 2019 og 2020. Það eru einmitt hinar miklu sveiflur í aflabrögðum uppsjávarfiska sem hafa haft einna mest að segja um þær breytingar sem orðið hafa á útflutningi á uppsjávarafurðum frá einu ári til annars til einstakra viðskiptalanda. Nánari umfjöllun um viðskiptalönd má sjá í þessum hluta.

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands