Botnfiskur

Á myndinni má sjá útflutningsverðmæti botn- og flatfiskafurða á föstu gengi. Það ræðst af fjölmörgum þáttum eins og úthlutuðu aflamarki í einstaka tegundum sem getur verið afar breytilegt frá einu ári til annars. Botn- og flatfisktegundir eru fjölmargar og misverðmætar. Hver tegund hefur sín sérkenni og afurðir eru afar fjölbreyttar, jafnvel innan sömu tegundar. Nefna má að á fjórða hundrað tollskrárnúmera eru skráð í útflutningstölum Hagstofunnar fyrir botn- og flatfisktegundir. Að lokum má nefna afurðaverð sem ræðst af ástandi á mörkuðum erlendis og sölu og markaðssetningu sjávarútvegsfyrirtækja. Á myndinni sést einnig hlutfall botn- og flatfiskafurða í útflutningsverðmæti sjávarafurða. Það hefur lægst farið í 60% á þessari öld en hæst í 74%. Það hlutfall ræðst vitaskuld einnig af afla og þróun í öðrum tegundaflokkum.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Á myndinni má sjá útflutning á botn- og flatfiskafurðum í tonnum talið og hlutfall þeirra í útfluttum sjávarafurðum. Þróunin á magni og verðmæti fer ekki alltaf saman enda ræðst útflutningsverðmæti í erlendri mynt af ýmsu öðru en magni, til dæmis afurðaverði. Þá getur samsetning afurða í útflutningi verið mismunandi frá einu ári til annars en útfluttar afurðir botn- og flatfiska eru afar fjölbreyttar og misverðmætar. Eins geta breytingar á vinnsluháttum á einstaka tegundum haft áhrif. Vægi botn- og flatfiskafurða í útflutningi sjávarafurða alls hefur verið á bilinu 31% til rúm 43% á þessari öld.

---

Heimild: Hagstofa Íslands

Af botn- og flatfisktegundum hefur mest útflutningsverðmæti á þessari öld komið frá þorski, ýsu, ufsa, karfa og grálúðu. Þorskurinn er efstur á lista en hlutdeild hans í útflutningsverðmæti botn- og flatfiskafurða hefur verið frá 49% til 67%, en hlutdeild hans hefur verið meiri á seinni hluta tímabilsins. Aðalástæða þess er að þorskafli hefur verið talsvert meiri á seinni hluta tímabilsins, en eðlilega ræðst það einnig af úthlutuðu aflamarki annarra botn- og flatfisktegunda. Önnur mikilvæg ástæða er breyting á vinnsluháttum sem hefur leitt til mun meiri breytinga á hlutdeild þorsks í útflutningsverðmæti en í útfluttu magni. Það má rekja til þess að mun stærri hluti þorskaflans er unnin og fluttur út ferskur, sem skilar meiri verðmætum en önnur vinnsla. Nánari umfjöllun um þorskinn má finna hér. Ýsa er öðru sæti en hlutdeild hennar hefur að jafnaði verið rúm 11%. Karfi er þriðji (rúm 9%) og svo ufsinn (tæp 7%). Grálúðan rekur lestina af þessum fimm fyrirferðamestu tegundum botn- og flatfiska, en hún hefur að jafnaði vegið tæp 5%. Afurðir af öllum öðrum botn- og flatfisktegundum hafa samanlagt vegið 10% frá aldamótum.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Á þessari mynd sést útflutningur í tonnum í stað verðmæta eins og á myndinni á undan. Við samanburð sést aðeins önnur þróun á vægi einstakra tegunda, sér í lagi þorsks. Vægi hans í útflutningsverðmæti botn- og flatfiskafurða frá aldamótum hefur að jafnaði verið um 57%, sé tekið mið af tonnum vegur hann 45%. Hvert útflutt kíló af þorski er því talsvert verðmætara en að jafnaði af öðrum botn- og flatfisktegundum. Mun meira af þorski er nú unninn og fluttur út ferskur og eykur það verðmætið. Hlutdeild hans í verðmæti hefur því aukist meira en að magni til. Nánari umfjöllun um þorskinn er hér. Miðað við útflutt magn hefur karfi vegið næstmest af botn- og flatfiski á þessari öld eða 16%. Það er talsvert umfram það sem hann hefur vegið í verðmæti (rúm 9%). Ýsa hefur að jafnaði vegið tæp 11% af útfluttu magni sem er lítillega undir hlutdeild hennar miðað við verðmæti (rúm 11%). Ufsi hefur vegið rúm 10% af magni en um 7% af verðmæti. Grálúðan hefur vegið minnst, rétt rúm 4% af magni, en tæp 5% af verðmæti. Afurðir af öllum öðrum botn- og flatfiski hafa samanlagt vegið rúm 14% af magni en rúm 10% af verðmæti.

---

Heimild: Hagstofa Íslands

Fiskur í sjó er ekki verðmæti í sjálfu sér. Það þarf að gera úr honum verðmæti til þess að selja á ólíkum mörkuðum víða um heim þar sem mæta þarf ólíkum kröfum. Margir þættir hafa áhrif á hvernig fiskur er unnin og geta verulegar breytingar orðið í vinnslu á botn- og flatfiskafurðum frá einum tíma til annars, eins og myndin ber glögglega með sér. Ein stærsta breytingin á þessari öld er aukin áhersla á ferskfiskvinnslu en hún krefst hátæknibúnaðar. Íslensk sjávarútvegsfyrirtæki hafa ráðist í verulegar fjárfestingar í slíkum búnaði á undanförnum árum. Þessi áherslubreyting er fyrst og síðast drifin áfram af því að hámarka verðmæti úr takmörkuðum afla. Áhrifin af auknum útflutningi á ferskum afurðum sjást vel á myndinni. Aflamark (kvóti) í einstaka tegundum hefur einnig áhrif á hvernig vinnsluhættir breytast frá einum tíma til annars. Botn- og flatfisktegundir eru afar ólíkar og unnar á mismunandi máta. Þorskurinn er fyrirferðamesta tegundin í öllum 5 vinnsluflokkunum sem hér eru nefndir, hvort sem miðað er við verðmæti eða magn. Mikill fjöldi afurða er unnin úr þorski og möguleikarnir til verðmætasköpunar umtalsvert fleiri en í öðrum tegundum. Undanfarin ár hefur mest af þorski farið í vinnslu á ferskum flökum, svo landfryst flök og blautverkaðan saltfisk. Mest af ýsu hefur farið í vinnslu á ferskum flökum, svo í landfryst flök og sjófryst flök. Afurðir ufsa eru að stærstum hluta sjófryst og landfryst flök, en á allra síðustu árum hefur útflutningur á ferskum ufsaflökum verið að aukast. Karfinn er að stórum hluta fluttur út heill, þá helst sjófrystur en einhver hluti ísaður. Þó er nokkuð um landfryst og fersk karfaflök. Grálúðan er að langstærstum hluta sjófryst. Af þessu má sjá hversu fjölbreyttar botn- og flatfiskafurðir eru.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Botn- og flatfiskafurðir eru afar fjölbreyttar. Markaðir fyrir botn- og flatfiskafurðir eru því margir og ólíkir, sem er mikilvægt. Þegar væringar eru í einu landi er hægara um vik að bregðast við og leita annað. Viðskipti við einstök lönd eða svæði eru mismikil á milli ára en þau ráðast af fjölmörgum þáttum. Ber hér fyrst að nefna framboð af einstaka tegundum, sem getur verið afar breytilegt frá einu ári til annars. Tegundir hafa sín sérkenni og vinnsla á þeim er mismunandi. Stöðug þróun á sér stað í vinnslu á afurðum og allt miðast að því að hámarka verðmæti úr takmörkuðum afla. Fyrst má nefna þá miklu áherslu sem lögð hefur verið á ferskfiskvinnslu undanfarin ár, sem leitt hefur til stóraukins útflutnings til Frakklands og Bandaríkjanna. Þorskurinn gefur af sér fjölmargar afurðir og er langverðmætasta tegundin. Af þeim sökum eru þorskafurðir fluttar til mun fleiri landa en afurðir annarra tegunda. Langstærsti hluti þorskafurða er fluttur til landa í Vestur-Evrópu, eða í kringum 80% undanfarinn áratug miðað við verðmæti. Næst mest fer til Norður-Ameríku og svo Afríku. Afurðir ýsu eru að stærstum hluta fluttar til Vestur-Evrópu (kringum 60%), svo Norður-Ameríku og Afríku. Afurðir ufsa eru að stærstum hluta fluttar til Vestur-Evrópu (um 70-80%), svo til Austur Evrópu og Norður-Ameríku. Afurðir karfa eru að stærstum hluta fluttar til Vestur-Evrópu (kringum 70%), svo til Asíu og Austur-Evrópu. Af grálúðu er langmest flutt út til Asíu (um 90%) og svo til Vestur-Evrópu. Frekari umfjöllun um viðskiptalönd má sjá nánar í þessum hluta.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands