Botn- og flatfiskur

Útflutningsverðmæti botn- og flatfiskafurða nam tæplega 207 milljörðum króna á árinu 2020 og jókst um tæp 9% á milli ára í krónum talið. Aukninguna má alfarið skrifa á gengi krónunnar. Veruleg lækkun varð á gengi krónunnar undir lok fyrsta ársfjórðungs 2020 vegna COVID-19 og var það að jafnaði um 10% veikara á árinu 2020 en árið 2019 gagnvart helstu viðskiptamyntum. Útflutningsverðmæti botn- og flatfiskafurða dróst því saman um tæp 2% á árinu 2020 frá fyrra ári mælt í erlendri mynt. Samdráttinn má alfarið rekja til lækkunar á afurðaverði í erlendri mynt en að magni til stóð útflutningur í stað. Sjá nánari umfjöllun um það á annarri og þriðju mynd í þessum hluta. Sem hlutfall af útflutningsverðmæti sjávarafurða í heild nam útflutningsverðmæti botn- og flatfiskafurða um 77%. Hlutfallið hefur ekki verið svo hátt frá því í byrjun tíunda áratugar síðustu aldar. Það kemur meðal annars til út af aflabrögðum í öðrum tegundahópum sjávarafurða og er hér nærtækast að nefna loðnubrest.

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Útflutningur á botn- og flatfiskafurðum var um 292 þúsund tonn á árinu 2020, sem er rúmlega 10 þúsund tonnum meira en árið 2019. Jafngildir það aukningu upp á tæp 4%. Á sama tíma dróst útflutningsverðmæti botn- og flatfiskafurða saman um tæp 2% í erlendri mynt. Þetta er vegna þess, að það er ýmislegt annað en magn sem ákvarðar útflutningsverðmæti í erlendri mynt, eins og til dæmis verð afurða og samsetning þeirra í útflutningi. Innan botn- og flatfiskafurða eru afar fjölbreyttar afurðir og misverðmætar. Samsetning þeirra í útflutningi getur verið afar mismunandi á milli ára sem hefur því áhrif á útflutningsverðmætin. Eins geta breytingar í vinnsluháttum einstaka tegunda á milli ára haft áhrif. Að teknu tilliti til þessara þátta stóð útflutningur á botn- og flatfiskafurðum svo til í stað á milli ára að magni til. Vægi botn- og flatfiskafurða í útflutningi sjávarafurða alls var rúmlega 48% árið 2020 og hefur hlutdeild þeirra ekki verið meiri frá því í byrjun tíunda áratug síðustu aldar. Það helgast meðal annars af aflabrögðum í öðrum tegundahópum, eins og loðnubresti.

Heimild: Hagstofa Íslands

Myndin hér að ofan sýnir hvernig samspil þriggja þátta hefur áhrif á útflutningsverðmæti botn- og flatfiskafurða í krónum talið ár frá ári, það er magns, afurðaverðs og gengis krónunnar. Breyting á gengisvísitölu Seðlabankans er látin endurspegla gengisáhrifin á myndinni, en þegar gengisvísitalan hækkar er gengi krónunnar að veikjast gagnvart helstu viðskiptamyntum og öfugt. Á árinu 2020 jókst útflutningsverðmæti botn- og flatfiskafurða frá fyrra ári um tæp 9% í krónum talið. Aukninguna má alla rekja til lækkunar á gengi krónunnar, en í erlendri mynt dróst útflutningsverðmæti afurða saman um tæp 2%. Samdráttinn má alfarið rekja til rúmlega 2% lækkunar á verði afurða í erlendri mynt en magn útfluttra afurða stóð svo til í stað. Lækkunina á afurðaverði má rekja til COVID-19, enda versnuðu markaðsaðstæður til muna þegar heimsfaraldurinn skall á undir lok fyrsta ársfjórðungs. Miðað við efnahagsástandið á árinu 2020 sem snarversnaði vegna heimsfaraldursins, virðist 2% lækkun á verði ekki mikil lækkun. Innan ársins voru þó verulegar sviptingar og til að mynda fyrir COVID-19 hafði verð á botn- og flatfiskafurðum hækkað talsvert, sem hefur áhrif á meðalverðið á árinu. Nánari um verð á sjávarafurðum má sjá í umfjöllun um verðþróun í þessum hluta.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Þær 5 tegundir botn- og flatfiska sem hafa verið fyrirferðamestar í útflutningi á sjávarafurðum á þessari öld eru þorskur, ýsa, ufsi, karfi, og grálúða. Þar er þorskurinn efstur á lista, en hlutdeild hans í útflutningsverðmætum botn- og flatfiskafurða hefur að jafnaði verið um 56% á þessari öld. Lægst fór hlutfallið í 48% sem var árið 2010, en hæst hefur það farið í tæp 64% sem var á árinu 2020. Vissulega hefur framboð á öðrum botn- og flatfisktegunda áhrif á vægi þorsks. Þó liggur ein stærsta ástæðan fyrir auknu vægi þorsks á undanförnum árum í aukningu á aflamarki þorsks, (stærri kvóta). Stærri kvóti leiðir til meiri afla og þar með útflutnings. Þróunina má ekki síst þakka vel heppnaðri breytingu á nýtingarstefnu og aflareglu þorskveiða á árunum 2007-2009, en nánar um það má finna í umfjöllun um sjálfbærni undir hlutanum Hagkerfið. Önnur ástæða, sem er einnig afar mikilvæg, er breyting á vinnsluháttum þorsks. Þannig hefur verið meiri breyting á hlutdeild þorsks í útflutningsverðmætum en í útfluttu magni. Það má rekja til þess að mun stærri hluti þorskaflans fer í ferskvinnslu en áður, sem gefur af sér meiri verðmæti en önnur vinnsla. Nánari umfjöllun um vinnslu á botn- og flatfiski má sjá undir sjöttu mynd í þessum hluta. Útflutningsverðmæti þorskafurða nam um 132 milljörðum króna á árinu 2020, og jókst um rétt rúmt 1% frá fyrra ári í erlendri mynt. Meiri breyting varð á útfluttum tonnum, eða um 6% aukning. Ástæða þessa mismunar er lækkun á afurðaverði í kjölfar COVID-19, en faraldurinn hafði einnig áhrif á vinnslu þorsks enda gjörbreyttust markaðsaðstæður þegar veitingahúsum og hótelum var lokað víða um lönd. Faraldurinn hafði vitaskuld áhrif á allar botn- og flatfisktegundir, mismikil þó. Til að mynda var samdrátturinn á milli áranna 2019 og 2020 einna mestur á útflutningsverðmætum ufsa, eða um 26% í erlendri mynt, en hann fer mikið til hótel og veitingahúsa. Töluvert meiri samdráttur var jafnframt í verðmætum en útfluttum tonnum, aðallega vegna verðlækkunar á ufsaafurðum. Vóg hann rúm 5% af útflutningsverðmætum botn- og flatfiskafurða en frá aldamótum hefur hlutdeild hans að jafnaði verið tæp 7%. Ýsan er næststærst þegar kemur að hlutdeild í útflutningsverðmætum botn- og flatfiskafurða, en hlutdeild hennar hefur að jafnaði verið rúm 10%. Karfinn kemur svo næstur, en hlutdeild hans hefur verið tæp 10%. Hlutdeild grálúðunnar hefur svo verið minnst á þessari öld af þessum 5 helstu tegundum botn- og flatfiskafurða, eða um 5%. Líkt og með þorskinn, hefur aflamark, vinnsla og verð áhrif á vægi allra tegunda sjávarafurða.

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Myndin hér að ofan er eins byggð upp og myndin á undan, nema hér er útflutningur í tonnum í stað verðmæta. Þegar myndirnar eru bornar saman má sjá aðeins aðra þróun á vægi einstakra tegunda, sér í lagi þorsksins. Vægi hans í útflutningsverðmætum botn- og flatfiskafurða á þessari öld hefur að jafnaði verið um 56% en sé tekið mið af tonnum hefur hann vegið 42%. Hvert útflutt kíló af þorski er því talsvert verðmætara en af öðrum botn- og flatfisktegundum að jafnaði. Mun meira af þorski er nú unninn ferskur og það eykur verðmæti afurðanna. Það leiðir til þess að hlutdeild hans hefur aukist meira, mælt í verðmætum, en í tonnum. Nánar um vinnslu má sjá í umfjöllun undir næstu mynd. Á árinu 2020 voru flutt út 140 þúsund tonn af þorskafurðum, eða sem nemur 48% af útfluttum botn- og flatfiskafurðum. Það er veruleg aukning frá árinu 2008 þegar útflutningur á þorski var undir 90 þúsund tonnum, en það ár var þorskafli í lágmarki og hafði ekki mælst minni síðan árið 1918. Aflinn hefur aukist verulega undanfarinn áratug og einnig útflutningur. Það ber helst að þakka vel heppnaðri breytingu á nýtingarstefnu og aflareglu á árunum 2007-2009. Nánar um það má sjá í umfjöllun um sjálfbærni undir hlutanum Hagkerfið. Miðað við útflutt magn hefur karfi vegið næstmest af botn- og flatfiski á þessari öld, um 16%, en á sama tíma hefur hann aðeins vegið um 10% af verðmætum. Það endurspeglar að verðmæti karfaafurða er talsvert minna en annarra botn- og flatfiskafurða. Ýsan hefur að jafnaði vegið um 10% af útfluttu magni á botn- og flatfiskafurðum, sem er lítillega undir hlutdeild hennar miðað við verðmæti. Ufsi hefur vegið rúm 9% af magni en um 7% af verðmætum. Grálúðan hefur svo vegið minnst, miðað við magn af þessum 5 tegundum, eða um 4% en miðað við verðmæti hefur hlutdeild hennar verið tæp 5%.

Heimild: Hagstofa Íslands

Margir þættir hafa áhrif á hvernig fiskur er unnin og einnig breytingar í vinnslu frá einum tíma til annars. Má hér nefna ástand á mörkuðum erlendis, flutningsgetu og leiðir til og frá landinu og framboð á tegundum. Vitaskuld felur fiskur í sjó ekki í sér verðmæti í sjálfu sér, það þarf að gera úr honum verðmæti og selja á mörkuðum erlendis þar sem kröfurnar aukast stöðugt. Íslensk sjávarútvegsfyrirtæki hafa ráðist í verulegar fjárfestingar í hátæknibúnaði í vinnslum á undanförnum áratug og þar hafa miklar framfarir orðið. Ein stærsta breytingin á þessari öld er aukin ferskfiskvinnsla, en hún krefst hátæknibúnaðar. Þessi áherslubreyting er fyrst og síðast drifin áfram af því að skapa virðisauka í framleiðslu. Áhrif þessa má meðal annars sjá á myndinni hér að ofan, sem sýnir verulega aukningu í útflutningsverðmætum ferskra afurða. Hana má fyrst og fremst rekja til aukinnar framleiðslu og útflutnings á ferskum unnum botnfiskafurðum. Um aldamótin var vægi ferskra afurða um 16% af útflutningsverðmætum botn- og flatfiskafurða en á undanförnum árum hefur hlutfallið að jafnaði verið 37%. Framboð á einstaka tegundum og aflabrögð hafa einnig mikið að segja hvernig vinnsluhættir breytast frá einum tíma til annars, en botn- og flatfisktegundir eru afar ólíkar og unnar á mismunandi máta. Ef þorskafli hefði ekki aukist eins mikið undanfarinn áratug og raunin varð, hefðu ferskar afurðir verið mun fyrirferðaminni enda þorskurinn langstærsta tegundin þar undir. Í raun er þorskurinn fyrirferðamesta tegundin í öllum 5 vinnsluflokkunum sem hér eru nefndir, hvort sem miðað er við vermæti eða magn. Þó má geta að undir þessum vinnsluflokkum eru fjölmargir aðrir flokkar, sem jafnframt geta verið afar ólíkir. Undanfarin ár hefur mest af þorski farið í vinnslu á ferskum flökum, svo í landfryst flök og blautverkaðan saltfisk. Afurðir af grálúðu eru á hinn bóginn að langmestu leyti sjófrystar, en karfinn er einnig nokkuð fyrirferðmikill í þeim flokki. Karfinn er einnig mikið fluttur út ferskur og landfrystur. Ýsuafurðir eru að mestu ferskar og svo landfrystar og afurðir ufsa sjó- og landfrystar. Af þessu má sjá hversu fjölbreyttar botn- og flatfiskafurðir eru, bæði hvað varðar tegundir og vinnsluhætti, sem gefa af sér mismikil verðmæti. Skiptir því samsetning þeirra í útflutningi verulegu máli í útflutningsverðmætum frá ári til árs.

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Botn- og flatfiskafurðir eru fjölbreyttar, bæði hvað varðar tegundir og vinnslu. Afurðirnar eru allt frá því að líkjast hefðbundinni hrávöru til sérhæfðrar matvöru í hæsta gæðaflokki. Markaðir með botn- og flatfiskafurðir eru margir og ólíkir, sem er mikilvægt. Því þegar illa árar í einu landi, vegna efnahagslegra eða pólitískra þrenginga, er hægara um vik að bregðast við og leita annað. Rúmlega 76% af verðmæti botn- og flatfiskafurða fóru til Evrópulanda á árinu 2020. Bretland hefur verið og er stærsta einstaka viðskiptaland Íslendinga með botn- og flatfiskafurðir. Árið 2020 voru um 18% af botn- og flatfiskafurðum flutt út til Bretlands, miðað við verðmæti. Vægi þess markaðar er þó ekki nærri eins afgerandi og á árum áður, en á fyrsta áratug aldarinnar nam hlutdeild Bretlands rúmlega 25% að jafnaði. Rúmlega 55% afurðanna voru flutt út til ríkja ESB á árinu 2020, en hlutdeild þess markaðar er ívið meiri nú en á árum áður. Þar er Frakkland efst á blaði og hefur franski markaðurinn orðið æ mikilvægari undanfarinn áratug. Það kemur heim og saman við þá miklu aukningu sem orðið hefur á framleiðslu ferskra botnfisksafurða á tímabilinu, en þar er Frakkland stærsta viðskiptaland Íslendinga. Frakkland er orðið annað stærsta viðskiptaland Íslendinga með botn- og flatfiskafurðir og var í raun afar lítill munur á hlutdeild þess og Bretlands á árinu 2020. Um 17% afurðanna voru flutt út til Frakklands á árinu 2020, samanborið við 6% að meðaltali á fyrsta áratug aldarinnar. Hlutdeild annarra Evrópulanda en Bretlands og ESB ríkja var tæp 4% á árinu 2020. Bandaríkin hafa einnig aukið talsvert viðskipti sín með botn- og flatfiskafurðir undanfarinn áratug og er meginástæða þess aukin áhersla á ferskar afurðir. Var hlutdeild Bandaríkjanna tæp 11% árið 2020, sem gerir þau að þriðja stærsta viðskiptalandi Íslendinga með botn- og flatfiskafurðir. Þó var nokkur samdráttur í útflutningsverðmætum botn- og flatfiskafurða til Bandaríkjanna á árinu 2020 frá fyrra ári og má ætla að COVID-19 hafi átt stóran þátt í því. Til dæmis röskuðust flugsamgöngur verulega þegar heimsfaraldurinn skall á, en langstærsti hluti ferskra afurða til Bandaríkjanna er fluttur út með flugi. Eins var talsverður samdráttur í útflutningi til Asíulanda á árinu 2020 frá fyrra ári, og má ætla að þar eigi COVID-19 einnig hlut að máli. Hlutdeild Asíu í útflutningsverðmæti botn- og flatfiskafurða var rúm 6% á árinu 2020, sem er ívið lægri hlutdeild en verið hefur undanfarin ár. Minni breyting varð á útflutningi á afurðum til Afríku á árinu, en hlutdeild hennar í útflutningsverðmætum botn- og flatfiskafurða var tæp 4% á árinu 2020 sem er svipað og hún hefur að jafnaði verið á undanförnum árum. Útflutningur þangað er að mestu þurrkaðar afurðir sem fara að langstærstum hluta til Nígeríu. Nánari umfjöllun um viðskiptalönd má sjá í þessum hluta.

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands