Sjávarafurðir alls

Útflutningsverðmæti sjávarafurða nam 270 milljörðum króna á árinu 2020 og jókst um 10 milljarða frá fyrra ári. Jafngildir það aukningu upp á tæp 4% í krónum talið. Gengi krónunnar hefur eðlilega veruleg áhrif á útflutningsverðmæti sjávarafurða og þar með tekjur sjávarútvegsfyrirtækja, en rúmlega 98% sjávarafurða er flutt út. Veruleg lækkun varð á gengi krónunnar undir lok fyrsta ársfjórðungs 2020 í kjölfar COVID-19 og var það að jafnaði um 10% veikara á árinu 2020 en árið 2019 gagnvart helstu viðskiptamyntum. Útflutningsverðmæti sjávarafurða dróst því talsvert saman á árinu 2020 frá fyrra ári í erlendri mynt, eða sem nemur tæpum 7%. Samdráttinn má fyrst og fremst rekja til samdráttar í útfluttu magni, en eins var lækkun á afurðaverði í erlendri mynt. Sjá nánari umfjöllun um það á annarri og þriðju mynd í þessum hluta.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Alls voru flutt út rúm 604 þúsund tonn af sjávarafurðum árið 2020, sem er rúmlega 15 þúsund tonnum minna en árið 2019. Jafngildir það rúmlega 2% samdrætti. Á sama tíma dróst útflutningsverðmæti sjávarafurða saman um tæp 7% í erlendri mynt, sem er nokkuð meiri samdráttur en í tonnum talið. Í raun getur breyting á milli ára, mæld í tonnum annars vegar og í verðmætum hins vegar, verið hvor í sína áttina og langt hvor frá annarri. Því það er ýmislegt annað sem ákvarðar útflutningsverðmæti í erlendri mynt en magn, eins og verð afurða og samsetning þeirra í útflutningi. Sjávarafurðir eru afar fjölbreyttar og misverðmætar og segja má að afurðirnar séu allt frá því að líkjast hefðbundnum hrávörum til sérhæfðrar matvöru í hæsta gæðaflokki. Það gefur því auga leið að samsetning þeirra í útflutningi hefur mikil áhrif á útflutningsverðmætið. Að teknu tilliti til þessa, þá dróst útflutningur á sjávarafurðum saman um rúm 4% að magni til. Nánar um samspil þessara þátta má sjá á næstu mynd.

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands

Myndin hér að ofan sýnir hvernig samspil þriggja þátta hefur áhrif á útflutningsverðmæti sjávarafurða í krónum talið ár frá ári, það er magns, afurðaverðs og gengis krónunnar. Til að mynda má sjá áhrif alþjóðlegu fjármálakreppunnar undir lok fyrsta áratugarins á útflutningsverðmæti sjávarafurða. Þá jukust verðmætin verulega í krónum talið í kjölfar lækkunar á gengi hennar, en á móti vóg lækkun á afurðaverði sem endurspeglar ástandið í heimsbúskapnum á sama tíma. Breyting á gengisvísitölu Seðlabankans er látin endurspegla gengisáhrifin á myndinni. Þegar gengisvísitalan hækkar er gengi krónunnar að veikjast gagnvart helstu viðskiptamyntum, en þegar vísitalan lækkar þá er gengi krónunnar að styrkjast. Annað dæmi sem má nefna eru áhrif sjómannaverkfallsins á útflutningsverðmæti sjávarafurða á árunum 2017 og 2018. Það dróst saman á árinu 2017 vegna verkfallsins, enda hafði það áhrif á magn útfluttra afurða þar sem ekki gekk að vinna upp framleiðslutap verkfallsins að fullu innan ársins. Því fluttust veiðiheimildir yfir á nýtt fiskveiðiár sem leiddi svo til verulegrar aukningar í útfluttu magni á árinu 2018. Aflabrögð í einstaka tegundum hafa einnig mikil áhrif og er hér nærtækast að nefna loðnubrest á árunum 2019 og 2020. Af þessu sést hversu miklar sveiflur geta verið í útflutningsverðmæti sjávarafurða frá ári til árs. COVID-19 og tilheyrandi sóttvarnaaðgerðir settu svo mark sitt á sjávarútveginn á árinu 2020, líkt og á aðrar atvinnugreinar um heim allan. Á árinu 2020 jókst útflutningsverðmæti sjávarafurða frá fyrra ári um tæp 4% í krónum talið. Aukninguna má alla rekja til lækkunar á gengi krónunnar, enda dróst útflutningsverðmæti sjávarafurða saman um tæp 7% á milli ára mælt í erlendri mynt. Lækkunina á gengi krónunnar má fyrst og fremst rekja til áhrifa COVID-19. Á móti lækkun á gengi krónunnar vóg rúmlega 4% samdráttur í útfluttum sjávarafurðum að magni til. Inn í þann samdrátt koma COVID-19 og tilheyrandi sóttvarnaraðgerðir við sögu, sem röskuðu verulega flutningsleiðum á milli landa og eins dróst eftirspurn talsvert saman á ákveðnum afurðum vegna lokana veitingahúsa og hótela. Þó er erfitt að festa fingur nákvæmlega á hversu mikil áhrifin af faraldrinum voru. Áhrifin af loðnubresti voru þó talsverð, sem kann að koma mörgum spánskt fyrir sjónir þar sem loðnubrestur varð annað árið í röð. Ástæða þess er að talsvert hafði verið um birgðasölu á árinu 2019. Einnig versnuðu markaðsaðstæður til muna á árinu 2020 vegna COVID-19 og var verð á sjávarafurðum að jafnaði ríflega 2% lægra á árinu 2020 en árið 2019 mælt í erlendri mynt. Sú lækkun er vissulega ekki mikil þegar litið er á árið í heild, en áður en COVID-19 skall á hafði verið talsverð verðhækkun sem hefur áhrif á meðalverð á árinu. Nánar um verð á sjávarafurðum má sjá í umfjöllun um verðþróun í þessum hluta.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Á myndinni má sjá útflutningsverðmæti sjávarafurða á föstu gengi frá árinu 2000 til ársins 2020 eftir einstaka tegundahópum. Þorskurinn er hafður sér, enda ber hann höfuð og herðar yfir aðrar fisktegundir hvað útflutningsverðmæti varðar. Sjá má að talsverðar sveiflur eru á milli ára í útflutningsverðmætum tegundahópa sem skýrist af mörgum samverkandi þáttum, svo sem af aflabrögðum, eftirspurn og vinnslu. Á árinu 2020 dróst útflutningsverðmæti sjávarafurða saman um tæp 7% frá fyrra ári í erlendri mynt. Af einstaka tegundahópum munar mest um samdrátt í útflutningsverðmæti uppsjávarafurða. Nam útflutningsverðmæti uppsjávarafurða á árinu 2020 rúmlega 46 milljörðum króna, sem er um 19% samdráttur frá fyrra ári á föstu gengi. Hefur það ekki verið minna á einu ári frá árinu 2010, sem skrifast að stærstum hluta á loðnubrest, annað árið í röð. Hlutdeild uppsjávarafurða í útflutningsverðmæti sjávarafurða í heild var rétt rúm 17% á árinu 2020 samanborið við tæp 20% árið 2019. Á þessari öld hefur hlutdeild uppsjávarafurða mest farið í 30% (árið 2013) en lægst í rúm 13% (árið 2004). Mun meiri sveiflur eru á milli ára í magni og verðmætum uppsjávartegunda en öðrum tegundahópum sjávarafurða. Þorskurinn var ein fárra tegunda sem hélt velli á árinu hvað útflutningsverðmæti varðar. Nam útflutningsverðmæti þorskafurða um 132 milljörðum króna á árinu, sem er rétt rúmlega 1% aukning frá fyrra ári á föstu gengi. Þorskafurðir voru um 49% af útflutningsverðmæti sjávarafurða, en það hlutfall hefur ekki verið svo hátt síðan árið 1987. Hlutfallið er vitaskuld háð gangi mála í öðrum tegundum, en hér gætir einnig áhrifa breytinga sem gerðar voru á nýtingarstefnu og aflareglu þorskveiðanna á árunum 2007-2009. Nánar um það má sjá í umfjöllun undir sjálfbærni í hlutanum Hagkerfið. Útflutningsverðmæti annarra botnfiskafurða var um 64 milljarðar króna og dróst saman um 6% á milli ára. Hlutdeild annarra botnfiskafurða í útflutningsverðmæti alls var um 24%. Rúmlega 10% samdráttur var í útflutningsverðmæti flatfiskafurða á milli ára og var verðmæti þeirra um 11 milljarðar á árinu. Hlutdeild þeirra í útflutningsverðmætum sjávarafurða alls var 4% á árinu. Verðmæti skelfiskafurða, það er krabba og skeldýra, var rúmir 10 milljarðar króna á árinu og dróst saman um tæp 21% á milli ára. Vægi þeirra í útflutningsverðmæti sjávarafurða alls var tæp 4%. Nánari umfjöllun um botn- og flatfisk og uppsjávarfisk má finna í þessum hluta.

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Talsvert önnur hlutdeild er í einstaka tegundaflokkum þegar miðað er við útflutt magn í stað útflutningsverðmæta, sem endurspeglar hversu fjölbreyttar og misverðmætar tegundir eru. Hlutdeild uppsjávarafurða er til dæmis mun meiri mælt í tonnum en verðmætum. Jafnframt má sjá að mun meiri sveiflur eru í magni uppsjávarafurða en botnfiskafurða, en nánari umfjöllun um botn- og uppsjávarfisk má finna í þessum hluta. Á árinu 2020 voru flutt út 604 þúsund tonn af sjávarafurðum, sem er rúmlega 15 þúsund tonnum minna en árið 2019. Var samdráttur í öllum tegundaflokkum, að botnfiski undanskildum. Mestu munaði um samdrátt í útfluttum uppsjávarafurðum. Alls voru flutt út 238 þúsund tonn af uppsjávarafurðum á árinu 2020, sem er ríflega 13 þúsund tonnum minna en árið áður. Jafngildir það samdrætti upp á rúm 5%. Samdráttinn má að stærstum hluta rekja til loðnubrests. Heildarhlutdeild uppsjávarafurða í útfluttum sjávarafurðum var rúm 39%. Alls voru flutt út 140 þúsund tonn af þorskafurðum á árinu 2020, sem er um 8 þúsund tonnum meira en árið áður og jafngildir 6% aukningu. Í tonnum talið hefur útflutningur á þorskafurðum ekki verið meiri frá árinu 1991 og var vægi þeirra rúmlega 23% af útfluttum sjávarafurðum. Útflutningur á öðrum botnfiskafurðum nam rúmum 137 þúsund tonnum, sem er rúmlega 3 þúsund tonnum meira en árið áður. Jafngildir það aukningu upp á rúm 2%. Tæplega 15 þúsund tonn voru flutt út af flatfiskafurðum, sem er rétt um 300 tonnum minna en árið áður. Það er um 2% samdráttur en vægi flatfiskafurða í útfluttum sjávarafurðum var rúm 2% á árinu. Útfluttar skelfiskafurðir voru rúm 9 þúsund tonn, sem er rúmlega 3 þúsund tonna samdráttur á milli ára. Jafngildir það samdrætti upp á 27%. Hlutdeild skelfiskafurða var tæplega 2% af útfluttum sjávarafurðum alls. Útflutningur á öðrum sjávarafurðum dróst saman um rúm 11%, en hann var rúm 65 þúsund tonn á árinu. Sjá má hversu mismundi breyting getur verið á útflutningi milli einstakra tegundahópa þegar litið er á magn annars vegar og verðmæti hins vegar. Það helgast af mismunandi samsetningu einstakra tegunda sjávarafurða á milli ára, verðþróun og jafnframt vinnslu afurðanna sem getur verið nokkuð mismunandi á milli ára.

Heimild: Hagstofa Íslands

Sjávarafurðir eru afar fjölbreyttar, bæði hvað varðar tegundir og vinnslu. Segja má að afurðirnar séu allt frá því að líkjast hefðbundnum hrávörum til sérhæfðrar matvöru í hæsta gæðaflokki. Markaðir fyrir íslenskar sjávarafurðir eru því margir og ólíkir, sem er mikilvægt. Þegar illa árar í einu landi, vegna efnahagslegra eða pólitískra þrenginga, er hægara um vik að bregðast við og leita annað. Langstærsti hluti íslensks sjávarafangs er fluttur út til Evrópulanda. Alls voru um 79% sjávarafurða, miðað við verðmæti, flutt út til landa innan Evrópu á árinu 2020 samanborið við tæp 76% árið 2019. Bretland hefur verið og er stærsta einstaka viðskiptaland Íslendinga fyrir sjávarafurðir. Þangað fer mest af frystum botnfiskafurðum og er þorskurinn vitaskuld þar fremstur í flokki. Árið 2020 var 18% alls sjávarfangs flutt út til Bretlands, miðað við verðmæti. Vægi þess markaðar er þó ekki nærri eins afgerandi og á árum áður, en á fyrsta áratug þessarar aldar nam hlutdeild Bretlands að jafnaði rúmum 25%. Rúm 49% sjávarafurða voru flutt út til ríkja ESB á árinu 2020, en hlutdeild þess markaðar hefur vaxið verulega síðasta áratug. Þar er Frakkland efst á blaði og hefur franski markaðurinn orðið æ mikilvægari undanfarinn áratug og þá sér í lagi fyrir ferskar botnfiskafurðir. Hlutdeild annarra ríkja Evrópu var tæp 12% á árinu 2020, en útflutningur þangað hefur dregist talsvert saman á undanförnum árum. Samdráttinn má til að mynda rekja til breytinga á framboði á einstaka tegundum á milli ára sem vitaskuld hefur áhrif á hlutdeild einstakra viðskiptalanda með sjávarafurðir. Er nærtækast að nefna loðnubrest, sem hefur veruleg áhrif á viðskipti við lönd sem flytja inn mikið af loðnuafurðum, en þar eru Noregur og Japan fremst í flokki. Þó eru loðnuafurðirnar sem fluttar eru út til þessara tveggja landa afar ólíkar, en Noregur er stærsta viðskiptalandið með fiskimjöl en Japan með frystar loðnuafurðir. Talsverður samdráttur hefur verið á verðmætum útfluttra sjávarafurða til Asíu á síðustu tveimur árum, en fyrir þann tíma hafði verið verulegur vöxtur, sér í lagi til Kína. Bandaríkjamarkaður hefur verið í mikilli sókn síðasta áratuginn, einna helst fyrir ferskar botnfiskafurðir. Ferskar botnfiskafurðir til Bandaríkjanna eru að langstærstum hluta fluttar út með flugi. Því gefur auga leið að COVID-19 setti verulegt strik í reikninginn varðandi útflutning þangað á árinu 2020. Frekari umfjöllun um viðskiptalönd má sjá nánar í þessum hluta.

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands