Gjaldeyrisöflun

Sjávarútvegur hefur gegnt lykilhlutverki í gjaldeyrisöflun þjóðarbúsins um langan aldur og var útflutningur sjávarafurða lengi vel langstærsta uppspretta gjaldeyris. Hæst fór hlutdeild sjávarútvegs í vöruútflutningi í rúm 97%, sem var um miðja síðustu öld, árið 1949. Miklar breytingar hafa orðið í þeim efnum, sér í lagi á þessari öld, með miklum vexti annarra útflutningsgreina, eins og stóriðju og ferðaþjónustu. Árið 2007 fór hlutur sjávarútvegs í vöruútflutningi undir 50% í fyrsta sinn frá árinu 1877. Frá þeim tíma hefur útflutningur á sjávarafurðum engu að síður, að jafnaði, vegið mest í vöruútflutningi af einstaka útflutningsgreinum.

Heimild: Hagstofa Íslands

Miklar breytingar hafa orðið á hlutdeild sjávarútvegs í útflutningi á vöru og þjónustu á þessari öld. Undir lok 20. aldar var hlutur sjávarútvegs að jafnaði rúm 71% sé einungis tekið mið af verðmæti vöruútflutnings, en 50% séu þjónustuviðskipti einnig lögð til grundvallar. Kemur það til af miklum vexti annarra útflutningsgreina, en sú þróun er afar jákvæð enda skýtur aukinn fjölbreytileiki útflutningsgreina sterkari stoðum undir gjaldeyrisöflun þjóðarbúsins. Á undanförnum árum hefur hlutur sjávarútvegs í vöruútflutningi að jafnaði verið í rúm 41% en um fimmtungur í vöru- og þjónustuútflutningi samtals. Hér ber að halda til haga að hér er einungis átt við hlut sjávarútvegs í hefðbundnum skilningi, það er veiðum og vinnslu, en þræðir sjávarútvegs liggja víðar í útflutningi eins og lesa má nánar í umfjöllun undir næstu mynd.

Heimild: Hagstofa Íslands

Lengi vel var sjávarútvegur stærsti einstaki tekjuliðurinn í útflutningi vöru og þjónustu, en sú staða hefur tekið miklum breytingum á þessari öld vegna aukinna umsvifa annarra útflutningsgreina. Ber hér fyrst að nefna stóriðju, en umsvif hennar jukust mikið á seinni hluta fyrsta áratugarins. Ferðaþjónusta tók svo verulegan kipp upp úr árinu 2010 og hafa útflutningstekjur hennar vaxið mest allra atvinnugreina frá árinu 2013, að árinu 2020 undanskildu vegna COVID-19. Hér ber þó að halda til haga að þessar tölur sýna brúttó tekjur, en ekki hreint framlag þessara atvinnugreina til útflutningstekna eða verðmætasköpunar í hagkerfinu. Þar er mikill munur á sem meðal annars má rekja til þess að þær eru misháðar innfluttum aðföngum í sínum rekstri, en nánari umfjöllun um það má sjá á næstu mynd. Það sem setur sjávarútveginum skorður umfram aðrar útflutningsgreinar til vaxtar er magn, enda takmarkað hversu mikill vöxtur geti orðið á grundvelli sjálfbærrar nýtingar á fiskistofnum. Nánari umfjöllun um það má sjá á síðustu myndinni í þessum hluta. Að lokum má nefna að hér er einungis átt við tekjur af sjávarútvegi í hefðbundnum skilningi, það er veiðum og vinnslu. Áhrifa sjávarútvegs gætir þó víðar í útflutningstekjum, svo sem í útflutningi á framleiðslu tæknifyrirtækja sem þróast hafa í samstarfi og þjónustu við íslenskan sjávarútveg, auk annarra nýsköpunarfyrirtækja sem nýta sjávarfang í sinni framleiðslu. Mikill vöxtur hefur einmitt orðið í þessum greinum, en hann byggist á hugviti en ekki staðbundnum náttúruauðlindum og hefur því enn meiri möguleika en aðrir geirar til þess að vaxa.

*Tölur fyrir 2020 eru bráðabirgðatölur

Heimild: Hagstofa Íslands

Nokkuð önnur mynd blasir við þegar litið er á hreint framlag atvinnugreina til verðmætasköpunar í hagkerfinu í stað útflutningstekna, líkt og gert er á myndinni á undan. Hreint framlag eða vinnsluvirði atvinnugreinanna, er sá virðisauki sem eftir stendur þegar tekið hefur verið tillit til aðfanganotkunar. Á þennan mælikvarða hefur vægi sjávarútvegs verið að jafnaði ríflega þrefalt meira en vægi orkufreks iðnaðar á árunum 2009 til 2020. Vægi ferðaþjónustu á þennan mælikvarða hefur aukist mjög á þessu tímabili, og fór fram úr vægi sjávarútvegs á árunum 2016 til 2019. Vegna COVID-19 dróst vægi ferðaþjónustu svo verulega saman á árinu 2020, enda kom faraldurinn hvað harðast niður á henni. Þrátt fyrir að þessar tölur sýni ekki klippt og skorið hvaða áhrif þessar atvinnugreinar hafa á gjaldeyrisöflun þjóðarbúsins, þá draga þær ágætlega fram að það er ekki nóg að horfa bara á brúttó útflutningstekjur atvinnugreina ef meta á framlag þeirra til verðmætasköpunar í hagkerfinu. Þær eru misháðar innfluttum aðföngum í rekstri sínum, sem hefur áhrif á hversu miklar útflutningstekjur þær skapa í raun, nettó. Aftur á móti verður til óbeinn virðisauki í hagkerfinu af aðfangakaupum frá annarri starfsemi innanlands, samanber kaup stóriðju á raforku. Óbeinn virðisauki vegna aðfangakaupa sjávarútvegs og ferðaþjónustu innanlands er jafnframt umtalsverður.

*Tölur fyrir 2019 og 2020 eru bráðabirgðatölur

Heimild: Hagstofa Íslands

Miklar breytingar hafa orðið á samsetningu atvinnugreina í útflutningstekjum þjóðarbúsins á þessari öld og hefur hlutdeild sjávarútvegs dregist verulega saman frá því sem áður var. Það kemur til af stórauknum umsvifum annarra útflutningsgreina. Til að mynda jukust umsvif stóriðju verulega á seinni hluta fyrsta áratugarins og umsvif ferðaþjónustu á öðrum áratug. Á undanförnum árum hefur svo mikill vöxtur orðið í fiskeldi. Sami vöxtur er ekki mögulegur að magni til fyrir sjávarafurðir, að minnsta kosti ekki á svo skömmum tíma þar sem takmarkað er hversu mikill vöxtur getur orðið á grundvelli sjálfbærrar nýtingar á fiskistofnum. Það jafngildir þó ekki að stöðnun sé í greininni eða að ekki sé hægt að ná fram auknum útflutningstekjum með aukinni verðmætasköpun, þvert á móti. Fiskur úr sjó er ekki stöðluð var enda felur hann ekki í sér verðmæti í sjálfu sér. Það þarf að gera úr honum verðmæti sem selja má á mörkuðum erlendis. Í þessum efnum hefur mikið vatn runnið til sjávar enda eru sjávarútvegsfyrirtæki vakin og sofin við að leita nýrra leiða til að hámarka verðmæti afurða. Nánar um það er hægt að sjá í hlutanum þar sem fjallað er um útflutning, en þar má sjá að verulegar breytingar hafa orðið til að mynda í samsetningu afurðaflokka, til dæmis með aukinni áherslu á ferskar afurðir.

Heimild: Ferðamálastofa Íslands og Hagstofa Íslands