Verðþróun

Verð á sjávarafurðum ræðst á mörkuðum erlendis en um 98% íslenskra sjávarafurða eru flutt út. Gengi krónunnar leikur því stórt hlutverk í verðvísitölu sjávarafurða. Því fer betur á því að skoða verðþróunina í erlendri mynt og leiðrétta fyrir gengisáhrifum. Á myndinni er gengi krónunnar nálgað með því að nota gengisvísitölu Seðlabankans, en þegar vísitalan hækkar er gengi krónunnar að veikjast og öfugt. Þegar gengi krónunnar veikist hækkar verð útfluttra afurða í krónum talið, að öllu öðru óbreyttu. Fylgnin á milli afurðaverðs í krónum talið og gengis krónunnar er því sterk og breytingar á afurðaverði í erlendri mynt eru oftast margfalt minni en í krónum. Vissulega eru markaðir fyrir íslenskar sjávarafurðir margir og ólíkir enda eru sjávarafurðir afar fjölbreyttar, bæði hvað varðar tegundir og vinnslu. Koma því nokkuð margir gjaldmiðlar við sögu í viðskiptum með sjávarafurðir. Þeir algengustu eru evra, bandaríkjadalur og sterlingspund. Sveiflur á gengi einstakra gjaldmiðla eru mismiklar, þó fáir gjaldmiðlar toppi íslensku krónuna í þeim efnum, enda örmynt í hinum stóra heimi. Gengisvísitala Seðlabankans er því notuð hér til þess að nálga þróunina almennt. Margir þættir koma við sögu sem hafa áhrif á verð sjávarafurða, eins og framboð einstakra tegunda og ástand á mörkuðum erlendis sem getur verið afar mismunandi, enda markaðir með sjávarafurðir margir og ólíkir. Þó kunna margir að halda að eftir að fiskurinn er veiddur þá sé restin sjálfgefin. Staðreyndin er hins vegar sú að fiskur í sjó felur ekki í sér verðmæti í sjálfu sér, heldur þarf að gera úr honum verðmæti sem má selja á mörkuðum erlendis þar sem hörð samkeppni ríkir og kröfurnar eru miklar. Sem endranær er ekkert gefið í þeim efnum og gegnir fjárfesting í nýsköpun og tækni lykilhlutverki í verðmætasköpun og svo markaðssetning. Erfitt er að festa fingur á hversu miklu slík vinna skilar á heildina litið. Hún er falin í verði útfluttra sjávarafurða þar sem ástand á mörkuðum erlendis gegnir stóru hlutverki.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Í greiningu á verðþróun sjávarafurða á Radarnum er notast við verðvísitölu útfluttra sjávarafurða (VÚS) sem Hagstofan tekur saman en ekki verðvísitölu sjávarafurða (VS) sem Hagstofan heldur einnig utan um og birtir mánaðarlega. Báðar vísitölur mæla verðþróun íslenskra sjávarafurða, en með ólíkri aðferðafræði og mismunandi gögnum sem gefa mismunandi niðurstöðu. VÚS tekur til alls útflutnings og byggist á gögnum frá útflutningsskýrslum en VS byggist á úrtaki, það er upplýsingum frá hluta sjávarútvegsfyrirtækja. Oftast nær hafa þær þó fylgst ágætlega að, einna helst að árunum 2016 og 2017 undanskildum. Markaðsaðstæður fyrir sjávarafurðir versnuðu til muna á árinu 2020 vegna COVD-19 og tilheyrandi sóttvarnaraðgerða. Verð á sjávarafurðum var rúmlega 2% lægra að jafnaði í erlendri mynt á árinu 2020 en árið 2019, bæði samkvæmt VS og VÚS. Miðað við ástandið í heimsbúskapnum er lækkunin vissulega ekki ýkja mikil, en áður en COVID-19 skall hafði verið talsverð hækkun á afurðaverði. Það hefur vissulega áhrif á meðalverð á árinu enda voru sveiflur innan ársins mun meiri. Tólf mánaða taktur VS, sem birt er mánaðarlega eins og áður segir, fór úr tæplega 9% hækkun í janúar 2020 í tæplega 8% lækkun í desember. Viðsnúningurinn varð einmitt í apríl, stuttu eftir að COVID-19 skall á um miðjan mars.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Sjávarafurðir eru afar fjölbreyttar, bæði hvað varðar tegundir og vinnslu, og eru því markaðir með afurðir margir og ólíkir. Því getur verið afar mismunandi þróun á verði einstakra tegunda eða tegundahópa og eins eru aflabrögð þar innan verulega mismunandi. Á myndinni má sjá þróun á verði útfluttra botn- og flatfiskafurða og uppsjávarafurða í erlendri mynt, auk verðvísitölu útfluttra sjávarafurða alls. Á myndinni blasir við að mun meiri sveiflur eru í verði uppsjávarafurða en botn- og flatfiskafurða. Það kemur meðal annars til af því, að mun meiri sveiflur eru í aflabrögðum einstakra tegunda uppsjávarfiska en botnfiska. Það hefur veruleg áhrif á verð, enda markar það framboðshliðina. Jafnframt má sjá að verðbreytingin á botn- og flatfiskafurðum er mjög í takt við verðbreytinguna á sjávarafurðum alls. Það skýrist af vægi þeirra í útflutningsverðmætum sjávarafurða, sem hefur að jafnaði verið um 69% á þessar öld. Eftir því sem vægi einstakra afurða er meira í útflutningsverðmætum, því meiri áhrif hefur það á verð sjávarafurða alls. Á árinu 2020 lækkaði verð á uppsjávarafurðum um tæp 3% í erlendri mynt og botn- og flatfiskafurðum um rúm 2%. Án vafa hefur ástandið í kjölfar COVID-19, með tilheyrandi sóttvarnaraðgerðum, haft mest um þessa þróun að segja, enda gjörbreyttust markaðsaðstæður fyrir allar sjávarafurðir.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands